شهادتنامه های مسیحیان ایران مسیری تازه در قلمرو دولت ساسانی است - گیگابلاگ

ابتدا درباره شهادتنامه های مسیحی توضیح بدهید که دربردارنده چه مواردی است و در چه دوره تاریخی صورت معیاری برای این سبک شکل گرفت؟

شهادتنامه های مسیحی به عنوان یکی از سبک های اصلی گونه قدیس نگاری، ابتدا در قالب های گوناگونی همچون نامه های کلیسایی، اسناد بایگانی شده در کلیساها، فهرست اسامی و... نگاشته می شدند اما با گذشت زمان، صورت معیاری برای این سبک شکل گرفت. خاستگاه نخستین صورت معیارِ شهادتنامه نویسی مسیحی را باید آسیای صغیر و یا سوریه دانست. در این صورتِ معیار، یک شهادتنامه شامل متنی نسبتاً کوتاه از توصیف مختصر زندگانی و مرگ یک یا عده ای از قدیسین مسیحی است که عموماً همراه با توضیحی از جابجایی بقایای ایشان پس از مرگ همراه می گردد. به دلیل کوتاهی متون شهادتنامه ها، این سبک فرصت چندانی برای پروراندن متن به نویسنده نمی دهد لیکن این متون دارای ویژگی های سبکی معینی هستند که این ویژگی ها در اغلب شهادتنامه ها تکرار می شوند. شهادتنامه های مسیحی عموماً دارای دو بخش اصلی تکرارشونده است؛ نخست گفت وگوها و مناظرات پیش از اعدام و دوم توضیح شکنجه و مرگ قدیس. از ویژگی های مشترک شهادتنامه های نخستین مسیحی آن است که بیشتر این متون به قلم نویسندگانی ناشناخته و در تاریخی نامعلوم، اما نزدیک به شهادت قدیسان نگارش یافته اند.

از قرن پنجم میلادی و هم زمان با فراگیر شدن زبان سریانی(گویشی از زبان آرامی)، به عنوان زبان مشترک دینی میان مسیحیان فلات ایران و سرزمین بین النهرین و سوریه، سنت ادبی این زبان توانست حجم خیره نماینده ای از کتاب های تألیفی و ترجمه را در موضوعات گوناگون فراوری کند. بعضی از این متون، بخش قابل توجهی از منابع مکتوب تاریخ دوره ساسانی را تشکیل می دهند که هرکدام از آنها اطلاعات و داده های بسیار ارزشمندی را برای بازسازی تاریخ این دوره در اختیار پژوهشگران قرار می دهد. با وجود این، منابع سریانیِ تاریخ ساسانی تا به حال در تحقیقات اجرا شده به زبان فارسی صندلی چندانی پیدا ننموده و هیچ کدام از این منابع مستقیماً از زبان سریانی به فارسی ترجمه نشده است. در میان این منابع، آن دسته از متون که با نام اَعمال شهیدان مسیحی ایران (در زمان ساسانیان) شناخته می شوند صندلیی ویژه دارد، چراکه این متون غالباً در بر دارنده اطلاعاتی منحصر به فرد از اوضاع داخلی شاهنشاهی ساسانی است.

نخستین و کهن ترین شهادتنامه مستقل مسیحی که امروزه در دسترس ماست کدام است و در چه سبکی نگارش یافته است؟

به گواهی پاره ای از منابع کهن تاریخی، همچون تاریخ کلیسایی اوزبیوس قیصرانی، تا پیش از قرن چهارم میلادی مجموعه هایی از متون اعمال شهیدان به دست نویسندگان مسیحی به زبان یونانی گردآوری شده بود اما عمده این متون از میان رفته اند و به روزگار ما نرسیده اند. با این حال معدودی از نخستین شهادتنامه های یونانیِ مسیحیانِ امپراطوری روم امروزه بدست ما رسیده است. از میان نخستین روایات موجود از کشتار مسیحیان در دهه 150 میلادی تا انتها کشتار عظیم مسیحیان به سال 313 میلادی، نوزده شهادتنامه مستقل از مسیحیانِ امپراطوری روم امروزه باقی مانده است.

نخستین و کهن ترین شهادتنامه مستقل مسیحی که امروزه می شناسیم، شهادتنامه پولیکارپوس، اسقف شهر ازمیر است که در حدود سال 155 میلادی در پی تعقیب و آزار مسیحیان کشته شد. پولیکارپوس از آخرین نسل مرتبط با حواریون بود و یوحنای حواری او را مستقیماً به سمت اسقفی کلیسای ازمیر برگزیده بود. شهادتنامه پولیکارپوس به عنوان کهن ترین شهادتنامه مستقل مسیحی، در قالب نامه ای از سوی کلیسای ازمیر به کلیسای فیلومِلیوم به زبان یونانی نگاشته شده است و در آن به توضیح شهادت این اسقف از زبان شاهدی عینی پرداخته شده و بنا بر همین دلیل بیشتر محققان تاریخ نگارش این متن را اندکی پس از مرگ پولیکارپوس می دانند. متن این شهادتنامه که از لحاظ ادبی بسیار یادآور اناجیل اربعه است به عنوان نخستین متن قدیس نگاری مسیحی (و در سبک شهادت نامه نویسی) دارای اهمیتی ویژه است. پس از شهادتنامه پولیکارپوس، سنت شهادتنامه نویسی مسیحی به زبان یونانی با سرعت بیشتری گسترش یافت و تا نیمه نخست قرن چهارم میلادی شمار فراوانی از متون قدیس نگاری در سبک شهادتنامه به رشته تحریر درآمد. با این حال سنت شهادتنامه نویسی مسیحی در قرون نخستین میلادی منحصر به زبان یونانی نبود و در نیمه دوم قرن دوم میلادی، این سبک ادبی به ادبیات لاتین نیز وارد شد و شماری از شهادتنامه های نخستینِ مسیحی به این زبان نوشته شدند.

ادبیات قدیس نگاری مانند بسیاری از دیگر گونه های ادبی مسیحی ریشه در مدل های ادبی دوران کلاسیک یونانی دارد. آیا قدیس نگاری تقلیدی ابتدایی از متون کلاسیک یونانی است؟

قدیس نگاری بیش از همه، با گونه بیوگرافیِ ادبیات یونانی در ارتباط است، به نحوی که می توان قدیس نگاری را بیوگرافی مسیحی نیز نامید. با این حال، قدیس نگاری را نباید تقلیدی ابتدایی از متون کلاسیک یونانی دانست، بلکه نویسندگان مسیحی با دمیدن روح مذهبی در این گونه متون توانستند گونه ای منحصر به فرد را خلق نمایند. هرچند که مسیحیت در ذات خود، زاده دنیا یهودی بود، اما ادبیات مسیحی بسیار زود راستا خود را از ادبیات عبرانی جدا کرد. با این حال مسئله تأثیر ادبیات یهودی بر قدیس نگاری مسیحی در میان محققان محل پرسش است. عده ای از محققان موافق تأثیر ادبیات یهودی بر قدیس نگاری مسیحی هستند و به عقیده آن ها این گونه ادبی اساساً بسط و گسترش یافته نمونه های یهودی خود است. در دیدگاه مخالف، که طرفداران بیشتری دارد، محققانی همچون باورساک برآنند که ادبیات قدیس نگاری به هیچ روی وامدار پیش زمینه های یهودی خود نیست و حتی یهودیان سنت توضیح حال نویسی عظیمان دینی را خود بعدها از مسیحیان وام گرفتند.

به عقیده این محققان سنتِ توجه به اعمال و زندگانی عظیمان دینی در ادبیات کهن یهودی جایی نداشته است چراکه نویسندگان عبرانی بر این باور بودند که توجه به احوالات اشخاص و عظیمنمایی آن، از شکوه و جلال خداوند خواهد کاست اما به نظر می رسد سنجش میزان تأثیرپذیری قدیس نگاری مسیحی از ادبیات عبرانی، بحثی پیچیده است و در این باب نمی توان با قطعیت سخن گفت. ادبیات قدیس نگاری مسیحی بسیار ملهم از عهد جدید و به خصوص اناجیل اربعه بود، به گونه ای که می توان ادعا کرد اساس این گونه ادبی در کتاب های عهد جدید واقع شده است. چهار انجیل اصلی از منظر سبک شناختی در محدوده متون بیوگرافی قرار می گیرند و الگوی اصلی متون قدیس نگاری مسیحی به خصوص شهادتنامه های نخستین، ذکر مصائب عیسی مسیح در این اناجیل است. به جز اناجیل اربعه و توضیح زندگانی عیسی مسیح، الگوهای دیگری در سایر بخش های عهد جدید برای قدیس نگاری مسیحی موجود است، از جمله کتاب اعمال رسولان، در توضیح شهادت استفانوس در شهر اورشلیم، نخستین الگوهای سبک شهادت نامه نویسی را در اختیار نویسندگان سپسینِ مسیحی قرار داد.

آیا امروزه می توان از این متون برای بازسازی دوره ای خاص از تاریخ استفاده نمود؟ و اینکه اصولاً چه تفاوت هایی میان گونه های ادبیِ قدیس نگاری و تاریخ نگاری وجود دارد؟

برای پاسخ به این پرسش ها ابتدا صندلی قدیس نگاری و تاریخ نگاری را در دیدگاه نویسندگانِ اواخر عهد باستان و قرون میانی معین کرد. با آن که گونه ادبی قدیس نگاری از تاریخ نگاری کاملاً جدا است، اما در دوران اواخر عهد باستان متون قدیس نگاری گاه به شکل مستقیم بر ادبیات تاریخ نگاری تأثیر می گذاشت و این متون تبدیل به منابعی برای تاریخ نگاران آن عصر می شدند. از سویی دیگر با توجه به اینکه قدیس نگاری بسیار زودتر از گونه تاریخ نگاریِ مسیحی شکل گرفته بود، در ابتدا جز تعالیم اخلاقی و مذهبی، کارکردی تاریخی نیز داشته است. با این حال در همان دوره نیز میان قدیس نگاری و تاریخ نگاری تفاوتی آشکار وجود داشته است و چون نویسندگان نخستینِ مسیحی در هر یک از این دو گونه ادبی دست به نگارش می بردند به شکلی آگاهانه این تمایز را در نوشتار خود با به کارگیری فنون ادبی خاصِ هر کدام از این گونه ها رعایت می کردند.

با برآمدن علم نوین تاریخ نگاری در عصر معاصر، استفاده یا عدم استفاده از متون قدیس نگاری در پژوهش های تاریخی از سوی محققان محل پرسش نهاده شد و دیدگاه آن ها در طی دو سده اخیر در قبال متون قدیس نگاری و ارزش تاریخی آنها آشکارا متفاوت بوده است. گروهی از این محققان با مد نظر قرار دادن این نکته که اصولا ضبط واقعی حوادث، آنگونه که از یک متن تاریخ نگاری انتظار می رود، هدف اصلی متون قدیس نگاری نبوده است، نسبت به ارزش تاریخی مطالب این دست از متون با دیده تردید می نگرند. از سویی، دِلِئه نخستین بار به دنبال پاسخ به این تردیدها به آنالیز شهادتنامه های مسیحی پرداخت و در نهایت این متون را به دو دسته کلی شهادتنامه های تاریخی و شهادتنامه های افسانه وار تقسیم بندی کرد.

تشخیص میزان ارزش تاریخی متون قدیس نگاری موضوعی پیچیده است که سبب می گردد تا پژوهشگران قادر به دست یابی به یک جواب قطعی و یکسان در این باب نباشند. مهم ترین عامل این پیچیدگی، یک دست نبودن ارزش تاریخی هر کدام از بی شمار متن های قدیس نگاری مسیحی است که این موضوع خود مرتبط با نحوه استفاده نویسندگان این متون از منابع است. مادامی که پاره ای از این متون بر اساس مشاهدات عینی و همزمان با وقوع رویدادها نگاشته شدند، پاره ای دیگر از اسناد و مدارک آرشیوی دولتی و یا کلیسایی برای نگارش متن خود بهره بردند و منابع پاره ای دیگر دارای اصالت شفاهی دهان به دهان بوده اند که پس از چندین نسل بازگویی به تحریر درآمدند. چنین تشویشی در استفاده از منابع، خود بهترین دلیل منع محققان در صدور حکمی کلی در ارزش تاریخی متون قدیس نگاری مسیحی است.

پیتر براون از مهمترین محققانی است که در عصر حاضر سعی نموده است با زدودن تصویر منفی از ارزش تاریخی متون قدیس نگاری از آنها به شکلی روشمند در پژوهش های تاریخی استفاده کند. از دیدگاه وی در این زمینه بگویید.

دو عامل مهم در ارزیابی ارزش این متون در پژوهش های تاریخی مؤثر است. نخست دوره تاریخی مورد مطالعه؛ متون قدیس نگاری گاه در کنار منابع تاریخ نگاری و عموماً در زمان هایی که تاریخ نگار با فقدان منابع تاریخی دچار است می تواند به بازسازی تاریخ بسیار یاری کند. دوم نحوه استفاده از این متون از سوی پژوهشگر. پیتر براون بر آن بود که متون قدیس نگاری را در پس زمینه های اجتماعی خود قرار دهد و سپس از آنها استفاده کند و در نهایت به دنبال راهی بود تا به وسیله آن بتوان فهمید چگونه باید از روایات حقیقی نهفته در این متون پرده برداشت. متون قدیس نگاری علاوه بر اطلاعات جانبی فراوانی که دارند، بر جنبه های مختلفی از زندگانی عمومی مردم پرتو می افکند، که این بُعد از سوی تواریخ و رویدادنامه ها نادیده گرفته می گردد. متون تاریخی عموماً تمرکز خود را بر روی دیپلماسی دولت ها، جنگ ها و شهرهای عظیم و دربار شاهان می گذارد، در حالی که متون قدیس نگاری در شهرهای کوچک و روستاها جریان دارد و خواننده را به سطح زندگانی مردم و دلمشغولی های ایشان وارد می نماید.

به عنوان مثال در حالی که ارزش تاریخی متون قدیس نگاری پیش از برآمدن کنستانتین غیر قابل انکار است، ارزش تاریخی متون قدیس نگاری پس از کنستانتین، یعنی انتها عصر شهیدان، هرچند نه به شکلی کامل اما به گونه ای چشمگیر کاهش می یابد. با این حال در این گونه موارد نیز پاره ای از داده های اصلی این متون همچون اسامی و زمان عموماً برای تاریخ نگاران می تواند دارای اهمیت تاریخی باشد و نباید تماماً نادیده گرفته گردد. در سوی مقابل اعتماد بی قیدوبند بر متون قدیس نگاری در بازسازی تاریخ می تواند پژوهشگر را از حقایق تاریخی دور کند، چراکه همیشه در استفاده از این متون باید دقت داشت که هدف نویسندگان آن پیش از آنکه بیان حقایق تاریخ باشد، بیان عقاید دینی و الهیات مسیحی و نکات پندآموز اخلاقی در یک بستر تاریخی و رساندن مفاهیم دینی ضمناً یک داستان نبرد میان خیر و شر است تا بتواند

تأثیر بیشتری بر خواننده خود داشته باشد.

از آنجایی که منابع تاریخی دوره ساسانی در ایران بسیار محدود است، متون قدیس نگاری مسیحی می تواند تا حدود زیادی به پژوهشگران در بازسازی تصویر این دوره از تاریخ ایران یاری کند. نظر شما در این باره چیست؟

از زمان انتشار نخستین شهادتنامه های سریانی مسیحیان ایران در قرن هجدهم میلادی، تا سالیان دراز، این دسته از متون همیشه از منظر رویکردی که رویکرد بولاندی خوانده می گردد مورد مطالعه قرار می گرفت. این رویکرد که از قرن هفدهم میلادی و با کوشش های ژان بولاند برای تنظیم مجموعه موسوم به اَعمال قدیسان شروع شد و در نیمه قرن نوزدهم میلادی به اوج خود رسید، متون قدیس نگاریِ مسیحی و به تبع آن، شهادتنامه هایِ سریانیِ مسیحیان ایران را منبعی برای تنظیم فهرست شهیدان مسیحی و زندگی نامه ایشان می نگریست. اگرچه محققان این مکتب سهم عظیمی در نشر و شناساندن شهادتنامه های سریانی عصر ساسانی در تتبعات شرق شناسی داشتند، حاکم نبودن نگاه انتقادی برمطالعات آنها موجب شد تا با وجود پژوهش های متعددی که بر روی این منابع انجام دادند، نتوانند میان پژوهش های خود و فرایند رو به تکامل مطالعات ساسانی در همان سال ها پیوندی محکم و منطقی برقرار سازند.

با شروع قرن بیست و یکم میلادی، نخستین پژوهش های هدفمند به منظور استخراج داده های تاریخی از این متون برای استفاده از آنها در بازنویسی تاریخ دوره ساسانی، که اینک جز محققان رشته های ایران شناسی و همچنین تاریخ دانان دوره اسلامی، مورد توجه خاص پژوهشگران تازه نفسِ مطالعات عهدباستان متأخر نیز شده بود، شروع شد. همچنین آثار محققانی همچون کریستل ژولین، که خود برآمده از مکتب بولاندی است، نشان از به وجود آمدن تحولی در نگاه این مکتب به سوی پژوهش هایی انتقادی بر روی این منابع دارد. در سال های اخیر مطالعات تطبیقی میان منابع تلمودی و سریانی (به خصوص شهادتنامه های مسیحیان ایران در عهد ساسانی) راستا تازه ای در آنالیز دقیق تر جوامع دینی ساکن در قلمرو دولت ساسانی گگردده است. بدین سان، با گذشت بیش از دو قرن از انتشار شهادتنامه های سریانی مسیحیان ایران در زمان ساسانیان، هنوز پیوند میان پژوهش بر روی این متون و مطالعات ساسانی در شروع راه خود است. در تتبعات فارسی شرایط از این هم وخیم تر است، به گونه ای که تا به امروز هیچ یک از این منابع به شکل مستقیم و غیرمستقیم مورد توجه قرار نگرفته اند. با در نظر داشتن چنین پیشینه ای، در این نوشتار از میان متون قدیس نگاری مسیحی دوره ساسانی، به آنالیز شهادتنامه های سریانی و دیدگاه انتقادی نسبت به داده های تاریخی این متون پرداخته شده است.

دیدگاهتان درباره جایزه کتاب سال چیست و چه پیشنهاد و انتقادی در این زمینه دارید؟

هر سال تعداد زیادی کتاب در حوزه های محتلف در بازار کتاب ایران منتشر می گردد. حقیقت آن است که کمیت بالا هیچ گاه عامل مشخص نماینده و مهمی در مورد مشخص کردن میزان پیشرفت یا پسرفت محتوای فراوری شده در این کتاب ها نیست. یکی از وجوه شاخص جایزه کتاب سال فیلتر کردن کتاب های منتشر شده در ایران در هر سال در چند مرحله است که باعث می گردد طی این فرآیند آثار از حیث کیفی مورد ارزیابی قرار گیرند و با هر مرحله داوری آثار شاخص به مرحله بعدی راه پیدا نمایند. سوای اینکه برندگان جایزه کتاب سال و کتاب های شایسته تقدیر پس از این مراسم می توانند با روحیه و انگیزه بهتری به کار خود در حوزه تالیف و ترجمه کتاب ادامه دهند، از دیدگاه من مهمترین وجه این مراسم این است که میزانی برای آنالیز سطح کیفی فراوری کتاب در طی سال ها است. به گونه ای که با آنالیز آثار راه یافته به مرحله انتهای این مراسم، می توان نموداری معنادار از رشد فراوری محتوا در تمام رشته های مرتبط بدست آورد و متوجه شد که بازار کتاب ایران در طول زمان به چه سمت و سویی در حال حرکت است.